मराठीत सायलेंट थेटरची एंट्री: ना शब्द, फक्त भावना

एक नवा रंगमंचीय प्रयोग

मराठी रंगभूमीने नेहमीच नव्या कल्पनांना खुल्या मनाने स्वीकारले आहे. ‘नटसम्राट’पासून ‘सखाराम बाइंडर’पर्यंत विचारप्रवर्तक आणि शैलीनिष्ठ नाटकांची परंपरा असलेल्या या क्षेत्रात आता एक नवा प्रयोग ‘सायलेंट थेटर’च्या रूपात सादर झाला आहे. संवादाशिवाय – केवळ भावनांचे अभिनय, शरीरभाषा आणि प्रकाशयोजना यांच्या आधारे कथानक उलगडण्याचा हा पहिलाच मराठी प्रयोग आहे. या उपक्रमामुळे मराठी नाट्यप्रेमींना एक वेगळा, अंतर्मुख करणारा अनुभव मिळतोय, मात्र या प्रयोगाचा अर्थ, आव्हाने, आणि भविष्यातील परिणाम यावर सखोल विश्लेषण आवश्यक आहे.

सायलेंट थेटर म्हणजे काय?

सायलेंट थेटर ही रंगभूमीवरील एक कलात्मक शैली आहे जिथे संवाद नसतात. पात्रे केवळ अभिनय, चेहऱ्यावरील हावभाव, देहबोली, आणि नेपथ्य प्रकाशाचा वापर करून प्रेक्षकांपर्यंत कथानक पोहोचवतात. ही पद्धत पश्चिमी देशांमध्ये ‘माइम थिएटर’ किंवा ‘व्हिज्युअल थेटर’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. युरोपमध्ये १९व्या शतकात ही शैली उदयास आली आणि पुढे आधुनिक रंगभूमीत एक स्वतंत्र प्रवाह बनली.

भारतात मूकपटांच्या काळात (१९१३-१९३१) ही शैली सिनेमामार्फत प्रसिद्ध झाली. परंतु थेट रंगमंचावर, विशेषतः मराठीत, याचा वापर फारच मर्यादित राहिला. त्यामुळेच या प्रयोगाचे महत्त्व अधिक आहे.

कसा साकारला गेला सायलेंट थेटर?

पुण्यातील एका प्रायोगिक रंगमंचावर नुकतेच ‘शब्दांशिवाय’ हे नाटक सादर करण्यात आले. या सायलेंट नाटकात एकाही पात्राने एक शब्दही उच्चारला नाही. तरीही प्रेक्षकांनी कथानक समजून घेतले आणि भावनिक संवाद साधला. प्रकाशयोजना, पार्श्वसंगीत, आणि नृत्यप्रधान अभिनय यांचा समन्वय हे नाटकाचे मुख्य माध्यम ठरले.

या प्रयोगामागे दिग्दर्शक सौरभ जाधव यांचे नाव महत्त्वाचे आहे. त्यांनी सांगितले की, “आम्ही प्रेक्षकांची संवेदना संवादांशिवायही स्पर्शू शकतो, हे दाखवून देण्यासाठी हा प्रयोग केला. हा एक भाषेच्या मर्यादांवरचा प्रश्नही आहे.”

काय आहेत या प्रयोगाचे फायदे व मर्यादा?

१. सार्वत्रिकता आणि संवादापलीकडचा अनुभव:

सायलेंट थेटर डायालॉगांची मर्यादा पार करत सर्व भाषिक प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचू शकतो. यामुळे भाषेची अडथळे दूर होतात आणि नाटक अधिक समावेशक ठरते. विशेषतः दिव्यांग प्रेक्षकांसाठी (ऐकू न येणारे किंवा बोलू न शकणारे) ही शैली आश्वासक ठरते.
२. अभिनेता-केंद्री नाट्यप्रकार:

सायलेंट थेटरमध्ये अभिनेता हे केंद्रस्थानी असतो. त्याचा अभिनय, चेहऱ्यावरील भाव, देहबोली – हेच कथानक पुढे नेतात. त्यामुळे अभिनेत्यांकडून अधिक शिस्तबद्ध आणि व्यावसायिक तयारी अपेक्षित असते.
३. प्रयोगशीलतेची मर्यादा:

प्रेक्षकांचे मनोविज्ञान समजून घेणे आणि त्यांच्या संवेदना संवादाशिवाय भिडवणे हे आव्हानात्मक आहे. सर्व नाट्यप्रेमी सायलेंट थेटरला सहज स्वीकारतीलच असे नाही. विशेषतः पारंपरिक नाट्यरसिकांना संवाद आणि काव्यात्म संवादांचे विलोभन असते, ज्याची या नाट्यप्रकारात अनुपस्थिती असते.
४. व्यावसायिक दृष्टीने टिकावधारणा:

हे प्रयोग मर्यादित प्रेक्षकांकरता आकर्षक ठरू शकतात. मात्र दीर्घकालीन व्यावसायिक यशासाठी संवादप्रधान नाटकांशी स्पर्धा करणे कठीण ठरू शकते.

तज्ज्ञांचे मत आणि अभ्यासकांचा दृष्टिकोन

थिएटर अभ्यासक डॉ. मेघना देशपांडे यांच्या विचारानुसार, “सायलेंट थेटर ही फक्त शैली नाही, तर तो एक माध्यम आहे – जिथे प्रेक्षकांना स्वतःच्या अनुभवांनुसार अर्थ लावता येतो. या शैलीमध्ये प्रेक्षकाचा सहभाग अधिक सर्जनशील असतो.”

त्याचबरोबर, नाटककार विश्वास खरे म्हणतात, “सायलेंट थेटर म्हणजे निव्वळ गिमिक नाही. हे सखोल शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षणाची मागणी करतं. केवळ नवीन काहीतरी करायचं म्हणून याकडे बघू नये.”

समाजावर परिणाम आणि व्यापक अर्थ

सायलेंट थेटर जसं केवळ एक प्रयोग नाही, पण समाजातील ‘अ-आवाजित’ भावना, दडपल्या गेलेल्या गोष्टी, आणि अंतर्मुख विषयांना अभिव्यक्ती देण्याचे माध्यम ठरू शकते. विशेषतः समाजातील भाषाहीनता, गोंधळ, किंवा संवाद हरवलेली माणसं दृश्यमाध्यमांतून आवाज देण्याचा प्रयत्न करत असतील – तेव्हा अशी शैली समाजभान जागृत करू शकते.

इतर रंगभूमीप्रवाहांशी सायलेंट थेटरची तुलना

• परंपरागत नाटके: संवाद आणि नाट्यसंवादप्रधान
• प्रायोगिक नाटके: सामाजिक विषयांवर, सीमित नेपथ्य व प्रयोगशील सादरीकरण
• सायलेंट थेटर: वर्तनांशिवाय, दृश्य माध्यमांची मदतीने सांगितलेली तिन्ही प्रवाह आपापल्या ठिकाणी महत्त्वाचे असताना सायलेंट थेटचा स्थान अजून उपप्रवाहाच्या रूपात आहे. तरी भविष्यात याचा विस्तार झाला तर हा प्रवाह एक स्वतंत्र मुख्य धारा ठरू शकतो.

मराठी रंगभूमीचा नवा अध्याय?

‘सायलेंट थेटर’ हे केवळ एक नवा प्रयोग नाही तर ते एक सांस्कृतिक घडामोड ठरू शकते. जर त्याचा अभ्यासपूर्वक विकास झाला असता ना. नाट्यातर्फे संवादांशिवाय अनुभव आला कि काय, याचे उत्तर भविष्यातील प्रयोग ठरवतील. मात्र आजच्या घडीला, मराठी रंगभूमीने ‘सायलेंट थेटर’च्या रूपात एक नवा दार उघडला आहे – आणि हे दार पुढे कोणते नवे क्षितिज उघडेल, याकडे संपूर्ण रंगभूमीचं लक्ष लागलेलं आहे.

अधिक महिती साथी MARATHAPRESS सदास्य बाणा

About The Author