AI शिक्षक प्रकल्प पुन्हा सुरू: शिक्षणात तंत्रज्ञानाची नवी दिशा
शिक्षण क्षेत्रात कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) चा प्रवेश हा आधुनिक भारताच्या शिक्षणव्यवस्थेत मोठा टप्पा मानला जातो. महाराष्ट्र सरकारकडून सुरू करण्यात आलेलेले AI शिक्षक पायलट प्रोजेक्टला काही काळ विश्रांतीनंतर पुन्हा एकदा सुरुवात करण्यात आली आहे. या प्रकल्पाचा उद्देश शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्याबरोबरच विद्यार्थ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाशी परिचय करून देण्याचा आहे. मात्र, या उपक्रमाच्या यशस्वीतेबाबत, अंमलबजावणीच्या पद्धतीबाबत व संभाव्य परिणामांबाबत अनेक प्रश्न उपस्थित होत आहेत.
प्रकल्पाचा आरंभ आणि विकास
AI शिक्षक प्रकल्पाची सुरुवात 2023 मध्ये महाराष्ट्रातील निवडक शाळांमध्ये पायलट तत्त्वावर करण्यात आली. यामध्ये व्हर्च्युअल AI आधारित शिक्षक विद्यार्थ्यांना विज्ञान, गणित आणि इंग्रजी यासारख्या विषयांमध्ये मार्गदर्शन करत होते. वापरण्यात येणाऱ्या या शिक्षणासाठी प्रणालीमध्ये भाषेचे रूपांतर, संवादात्मक उत्तरं, वैयक्तिक अभ्यास सल्ला यांचा समावेश होता.
या प्रकल्पाचे प्रमुख कारण ग्रामीण क्षेत्राच्या शैक्षणिक गुणवत्ता सुधारणे होते, जहेही प्रशिक्षित शिक्षकांचे बहुमत लागते. काही महिन्यांच्या प्रयत्नानंतर निधीची कमतरता, तांत्रिक समस्या, आणि शिक्षक संघटनांवरील विरोधामुळे प्रकल्प रोखण्यात आला. तरी, आता 2025 मध्ये या प्रकल्पाला काही बदल करून तो फिरूण केला आहे.
वस्तुनिष्ठ मूल्यांकन
- शिक्षकांची अनुपस्थिती भरून काढणे
ग्रामीण एवं आदिवासी भागांतील शिक्षकांची टंचाई ही दीर्घकालीन समस्या आहे. AI शिक्षक तात्पुरते का होईना, तरी ही पोकळी भरून काढण्यास मदत करतात.
- तांत्रिक साक्षरतेची वाढ AI शिक्षकांमुळे विद्यार्थी व शिक्षक दोघांच्याही डिजिटल साक्षरतेत वाढ होण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे भविष्यातील कौशल्य विकासासाठी ही बाब उपयुक्त ठरू शकते.
- वैयक्तिक अभ्यास सल्ला
AI प्रणाली विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या गतीनुसार त्याला मार्गदर्शन करू शकते, जे पारंपरिक शिक्षकांच्या बाबतीत नेहमी शक्य होत नाही.
- एकसंध शिकवण्याचे मानक
AI शिक्षक अनुपालन करत असल्याने संपूर्ण राज्यात एकसंध दर्जाचे शिक्षण मिळू शकते, जे सध्याच्या स्थितीत शिक्षकाच्या गुणवत्तेवर अवलंबून असते.
गंभीर प्रश्न आणि मर्यादा
- तांत्रिक अडथळे आणि गोंधळ
ग्रामीण शाळ्यांमध्ये आजसुद्धा इंटरनेट आणि वीज पुरवठा स्थिर नाही. अश्या परिस्थितीत AI शिक्षकावर अवलंबून राहणे हे खतरनाक ठरू शकते.
- लँकिंग ऑफ ह्युमन ट्यूटोरियल विद्यार्थ्यांच्या मानसिक, सामाजिक, भावनिक गरजांची पूर्तता AI प्रणाली करू शकत नाही. शिक्षक म्हणजे फक्त माहिती पुरवठा करणारा, तर विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक भाग असतो.
- सुरक्षा आणि गोपनीयतेचे प्रश्न
AI सिस्टम स्टूडेंट डेटा कलेक्ट करीते. या डेटाचे सम्यक संरक्षण, त्याचा व्योग्य वापर यासंबंधी स्पष्ट नीती नाही.
- विरोधातील शिक्षक संघटना
समजूतदार शिक्षक संघटनांनी AI प्रोजेक्ट्स ला “मानवी शिक्षकांची जागा घेण्याचा प्रयत्न” असे टाळण्यात येत आहे. त्यांची विचारणा आहे की भविष्यातील जॉबशी या तंत्रज्ञानाचा धोका आहे.
भारताप्रमाणेच चीन, अमेरिका व दक्षिण कोरिया यासारख्या देशांनीही AI आधारित शिक्षण पद्धतींची चाचपणी सुरू केली आहे. चीनने “Smart Education” अंतर्गत लाखो शाळांमध्ये AI चा वापर सुरू केला असून, शिक्षकांना सहाय्यक म्हणून या प्रणाली वापरल्या जातात. मात्र, कोणत्याही देशाने AI ला पूर्णपणे शिक्षक म्हणून स्वीकारलेले नाही. त्यामुळे भारतात अशा पद्धतीची पायलट योजना सध्यातरी प्रयोगच मानली जावी.
तज्ज्ञांचे दृष्टिकोन
- शिक्षणतज्ज्ञ डॉ. आरती देशमुख म्हणतात, “AI शिक्षकांचे पूरक साधन होऊ शकते, परंतु पर्याय नाही. शिक्षक-विद्यार्थी संवाद ही शिकण्याची मूळ प्रक्रिया आहे.”
- तंत्रज्ञान तज्ज्ञ विनय कुलकर्णी यांचे प्रतिघातना आहे, “AI शिक्षक ग्रामीण भागातील गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाचा मोठा प्रश्न सोडवू शकतात, पण अंमलबजावणीच्या टप्प्यावर सरकारला अजून सुधारणा करायला हव्यात.”
भविष्यातील परिणाम आणि शक्यता
या प्रकल्पाचा यशस्वी अंमल झाल्यास पुढील काही वर्षांमध्ये शिक्षण व्यवस्थेत मोठा बदल घडून येऊ शकतो. विशेषता:
- ग्रामीण व दुर्गम भागात शिक्षण पोहोचवणे सोपे होईल.
- विद्यार्थ्यांना 21व्या शतकातील डिजिटल कौशल्ये मिळू शकतील.
- शिक्षकांचे काम अधिक प्रभावी करण्यासाठी AI सहाय्यक ठरू शकतात.
मात्र यासाठी सरकारने तांत्रिक पायाभूत सुविधा, शिक्षकांचे प्रशिक्षण, आणि धोरणात्मक स्पष्टता यांवर अधिक भर देणे गरजेचे आहे.
निष्कर्ष
AI शिक्षक पायलॉट प्रकल्पाचा पुनरारंभ हा महाराष्ट्रातील शिक्षण क्षेत्रात महत्त्वाचा व टप्पा आहे. तांत्रिक नवकल्पनांचा वापर करून शिक्षणात सुधारणा करणे ही काळाची गरज आहे. मात्र, या प्रयोगात मानवतेचा स्पर्श हरवू नये, हेही तितकंच महत्त्वाचं आहे.
AI हा शिक्षकांचा पर्याय नसून पूरक आहे, ही भूमिका स्पष्टपणे स्वीकारल्यास शिक्षण क्षेत्रात हा एक क्रांतिकारी टप्पा ठरू शकतो. आगामी काळात या प्रकल्पाचा अंमल कितपत यशस्वी होतो हे पाहणे औत्सुक्याचे ठरेल.
अधिक बातम्यांसाठी MARATHAPRESS सदस्य व्हा
About The Author
