कोकण व रायगडमध्ये मान्सूनपूर्व अवकाळी पावसामुळे आंबा उत्पादनात ३५–५०% घट

महाराष्ट्राच्या कोकण व रायगड भागात यंदा आंबा उत्पादक शेतकऱ्यांसमोर गंभीर संकट निर्माण झालं आहे. एप्रिल आणि मे महिन्यात पडलेल्या मान्सूनपूर्व अवकाळी पावसामुळे आंबा बागायतीला मोठा फटका बसला असून उत्पादनात तब्बल ३५ ते ५० टक्क्यांनी घट झाली आहे. कोकणचा हापूस आंबा—जो केवळ आर्थिकदृष्ट्या नव्हे तर सांस्कृतिकदृष्ट्याही महत्त्वाचा मानला जातो—यावर्षी नैसर्गिक अडचणींमुळे मोठ्या अडचणीत सापडला आहे. या विश्लेषणात आपण उत्पादन घट होण्यामागची कारणं, सामाजिक-आर्थिक परिणाम, हवामान बदलाचा परिपाक आणि राज्याच्या कृषी धोरणावर होणारा संभाव्य परिणाम यांचा सखोल आढावा घेणार आहोत.

कोकणातील रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग आणि रायगड हे जिल्हे हापूस आंब्याच्या उत्पादनासाठी देशातच नव्हे, तर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहेत. हापूस आंबा विशिष्ट हवामानात फुलतो—मोजक्या थंड दिवसांनंतर कोरडं व उष्ण हवामान मिळालं की उत्पादन चांगलं होतं.

सामान्यतः डिसेंबर–जानेवारीत फुलोऱ्याची सुरुवात होते आणि एप्रिल–मे महिन्यात आंबा बाजारात येतो. मात्र यावर्षी एप्रिल–मे महिन्यात अवकाळी पावसाच्या जोरदार सरींमुळे फुलं गळून पडली, फळं काळी पडून सडली आणि fungal infection मुळे संपूर्ण बाग खराब झाली.

महाराष्ट्र राज्य कृषी खात्याच्या प्राथमिक अंदाजानुसार, कोकण विभागात एकूण उत्पादनात ३५ ते ५० टक्के घट झाली आहे. रायगडमधील अलिबाग, मुरुड, श्रीवर्धन या भागात ही घट अधिक तीव्र आहे.

ही घट केवळ शेतकऱ्यांच्या तोंडी अनुभवापुरती मर्यादित नाही, तर कृषी विभागाने घेतलेल्या पाहण्या, उपग्रह प्रतिमा आणि स्थानिक संस्थांच्या अहवालातूनही ती सिद्ध झाली आहे. काही भागांमध्ये आंबा झाडांच्या फांद्या वाळून गेल्या असून, बहरच पुन्हा लागेल की नाही, याबाबत शंका आहे.

डॉ. विजय कोळे, (कृषी विद्यापीठ, दापोली) यांनी स्पष्ट केलं:

“फुलं लागल्यावर त्यांना कोरडं हवामान आवश्यक असतं. त्याचवेळी पावसाच्या सरी आल्या तर fungal infection वाढतो. यंदा त्याचेच परिणाम दिसून आले.”

हापूस आंब्याच्या निर्यातीवर अवलंबून असलेल्या शेतकरी व व्यापाऱ्यांना यंदा मोठा फटका बसणार आहे. कोकणातील अनेक कुटुंबांचं वर्षभराचं उत्पन्न हाच हापूस आंबा असतो. उत्पादनात घट झाल्यामुळे स्थानिक बाजारपेठा तसेच आंतरराष्ट्रीय निर्यात बाजारात आंब्याची कमतरता भासणार आहे.

शिवाय, परिणामी दर वाढण्याची शक्यता असून, ग्राहकवर्गालाही या घटनेचा परिणाम जाणवणार आहे. आधीच महागाईने त्रस्त असलेल्या ग्राहकांना हापूस खरेदी करणं परवडणार नाही.

हवामान बदल आणि दीर्घकालीन धोके

या घटनेला एकाकी नैसर्गिक आपत्ती समजून दुर्लक्ष करता येणार नाही. गेल्या पाच वर्षांमध्ये कोकणात अवकाळी पावसाचं प्रमाण वाढत आहे. मार्च–एप्रिलमध्ये होणारा अवकाळी पाऊस आणि चक्रवात यांमुळे आंबा उत्पादनाचा वारंवार फटका बसतोय.

हवामान अभ्यासक विनय शेटे यांच्यानुसार:

“कोकणातील पारंपरिक हवामानचक्र खंडित झालं आहे. सागरी तापमानात वाढ, वातावरणातील ओलावा आणि पश्चिमेकडून येणारे वादळी वारे यामुळे कोकणात पावसाचे स्वरूप बदलत चालले आहे.”

राज्य शासनाने आपत्तीग्रस्त शेतकऱ्यांना मदत जाहीर केली असली तरी ती किती तातडीची व प्रभावी ठरणार यावर प्रश्नचिन्ह आहे. शेतकऱ्यांनी मागणी केली आहे की:

आंबा उत्पादनाचे विमा संरक्षण वाढवावं

हवामान अनुकूलतेसाठी ‘फुलोऱ्याच्या काळात’ संरक्षणात्मक उपायांचे अनुदान मिळावे

दीर्घकालीन हवामान आधारित उत्पादन धोरण तयार करावं

याच प्रकारचा पाऊस २०१९ आणि २०२۳ मध्येही आला होता. त्यावेळीही आंबा उत्पादनात २०-२५ टक्के घट झाली होती. मात्र यंदाचा फटका अधिक गंभीर असल्याचं कृषी तज्ज्ञांचं मत आहे.

गुजरातमधील केसर आंबा उत्पादकांनी यंदा अशाच समस्येवर मात करण्यासाठी मल्चिंग, शेड नेट्स आणि बायोफंगिसाईड्स यांचा प्रभावी वापर केल्याचं आढळलं. महाराष्ट्रात अशा तंत्रज्ञानाचा उपयोग अद्याप मर्यादित आहे.

कोकण व रायगडमध्ये हापूस आंब्याचं उत्पादन केवळ एक शेती उत्पादन नसून, ते स्थानिक अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. यावर्षीचा अवकाळी पाऊस ही एक नैसर्गिक आपत्ती नसून, हवामान बदलाचं स्पष्ट लक्षण आहे. राज्य शासनाने आता अल्पकालीन मदतीबरोबरच दीर्घकालीन कृषी आणि हवामान धोरण राबवण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे.

ज्या प्रकारे ही परिस्थिती दरवर्षी तीव्र होत आहे, त्यातून हे स्पष्ट होतं की हापूसच्या भवितव्यावर आता शाश्वत धोरणच एकमेव उपाय आहे.

अधिक बातम्यांसाठी मराठा प्रेसचे सदस्य व्हा.

About The Author