१४ वर्षांची पुणेकर मुलगी बनवते फेक न्यूज ओळखणारे अ‍ॅप
किशोरीचा तंत्रज्ञानविषयक झंझावात
पुण्यातील केवळ १४ वर्षांची आर्या देशमुख हिने विकसित केलेले फेक न्यूज ओळखणारे अ‍ॅप केवळ एक तांत्रिक उपक्रम नसून हे डिजिटल माध्यमांमधून पसरणाऱ्या खोट्या माहितीच्या महामारीविरुद्धचा लहानसा पण प्रभावी लढा आहे. सोशल मीडियाच्या युगात ‘फेक न्यूज’ ही केवळ अफवा नसून समाजाच्या मानसिकतेवर, राजकीय वातावरणावर आणि अगदी सार्वजनिक सुरक्षेवरही परिणाम करणारा गंभीर धोका ठरतो. अशा वेळी एका किशोरीने यावर उपाय शोधून तांत्रिक समाधान विकसित केल्याचे कौतुक करावे तेवढे थोडे.
घटना व सत्यतपासणी: काय आहे हे अ‍ॅप?
आर्याने तयार केलेले हे अ‍ॅप मशीन लर्निंग व आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या सहाय्याने बातम्यांचे विश्लेषण करते व त्या बातम्यांमधील असलेल्या ‘फेक’ गोष्टींची ओळख पटविते. या अ‍ॅपमध्ये युजर बातमीची लिंक किंवा मजकूर पेस्ट करतो, त्यानंतर अ‍ॅप त्या मजकुराचे विश्वसनीय स्रोतांशी तुलनात्मक विश्लेषण करत व बातमी खरी की खोटी दाखवते. तिने यासाठी विविध माध्यमांचे डेटासेट्स वापरले आहेत — जसे की ”ऑल्टन्यूज’, ‘बूमलाइव्ह’ आणि ‘पीआयबी फॅक्टचेक’.
आर्यांनी या अ‍ॅपची ही शालेय प्रकल्प म्हणून सुरुवात केली होती. हे अ‍ॅप तिच्या शिक्षकांसह आणि स्थानिक स्टार्टअप इनक्युबेटर बरोबर या अ‍ॅपची अधिक व्यावसायिक पातळीवर विकसित करण्यात अनुमती दिली. अ‍ॅपचे अल्फा व्हर्जन आज १०० हून अधिक शाळांमध्ये चाचणीसाठी वापरले जात आहे.
पार्श्वभूमी: फेक न्यूजचा वाढता धोका
‘फेक न्यूज’ ही शब्दशः संज्ञा २०१६ पासून जगभर चर्चेत आली, विशेषतः अमेरिकेतील निवडणुकीच्या पार्श्वभूमीवर. भारतातदेखील सोशल मीडिया आणि मेसेजिंग अ‍ॅप्समुळे फेक न्यूजचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. विशेषतः कोविड-१९ काळात अशा बनावट माहितींमुळे नागरिकांमध्ये भीती, संभ्रम आणि चुकीचे उपचार यांचे प्रमाण वाढले. UNESCO च्या अहवालानुसार, ८०% नागरिकांना फेक न्यूजचा फरक ओळखणे कठीण जाते.
तांत्रिक विश्लेषण व मर्यादा
आर्याचे अ‍ॅप हा एक नवीन मॉडेल असले, तरी त्यात काही तांत्रिक मर्यादा लक्षात घेणे आवश्यक आहे. जसेक रक्कमेच्या निकषावराठी, मशीन लर्निंग डेटासेटवर आधारित असल्यामुळे काही विशिष्ट संदर्भांमध्ये गोंधळ होण्याची शक्यता असते. शिवाय, भाषिक अडथळे — विशेषतः हिंदी व मराठीसारख्या प्रादेशिक भाषांमधील बातम्यांमध्ये विश्लेषण करताना, NLP मॉडेल्स अद्याप खूप प्रगत झालेली नाहीत.
तज्ज्ञ म्हणतात की, फेक न्यूज ओळखण्यासाठी मजकुराचे विश्लेषण पुरेसे नसते तर, बातमी प्रसारित करणारा स्त्रोत, बातमीचा कालखंड आणि ती प्रसारित होणारी पद्धत — या घटकही महत्त्वाचे असतात. त्यामुळे अ‍ॅपचा उपयोग करताना ‘ह्युमन सुपरव्हिजन’ ही गरज कायम असते.
समाजावरील संभाव्य परिणाम
या अ‍ॅपचा सर्वात मोठा लाभ म्हणजे तरुणांमध्ये ‘डिजिटल लिटरसी’ची वाढ. शाळकरी वयातच जर विद्यार्थ्यांना माहितीची खरी-खोटी ओळख पटवण्याची सवय लागली, तर भविष्यात ते जबाबदार डिजिटल नागरिक होण्याची शक्यता वाढते.
अशा तंत्रज्ञानाच्या प्रकल्पांच्या कारणीभूतीतून महिलांच्या तांत्रिक क्षेत्रातील भागीदारीलाही उतेजन मिळू शकते, जे भारतासारख्या देशासाठी आवश्यक आहे.
जागतिक दृष्टीकोन
पूर्वी दुनियाभरात अनेक स्टार्टअप्स व सरकारी संस्था फेक न्यूजविरोधात कार्यरत होते. उदाहरणारथ, अमेरिका व युरोपामध्ये 'न्यूजगार्ड' अस प्लगइन टूल्स ब्राउझरवर कार्यरत असतात. सिंगापूरमध्ये'ऑनलाइन खोटेपणा आणि हाताळणीपासून संरक्षण कायदा'(POFMA) कायदा लागू आहे.
तथापि, अशाटेक टूल्सची ग्रामीण और निमशहरी भारतामध्ये वापर फारच कम प्रमाणात आहे. आर्याचे अ‍ॅपची स्थानिक भाषांमध्ये सक्षम होआले, तर ते ग्रामीण भागातही फेक न्यूजविरोधात प्रभावी ठरू शकते.
भविष्याचे संकेत
आर्य देशमुखचे अ‍ॅप एक तांत्रिक नवप्रयोगाच आहे, किंवा तरी काही असेल, परंतु भारतातील तरुण पिढीचे बदलणारे सामाजिक भान आणि विज्ञानाभिमुखता यांचे प्रतीकस उग्र ही समाजाची एक अंशकालीन झलक असेल. समाज माध्यमांमधून प्रसारित होणाऱ्या माहितीच्या अतिरेकात सामान्य नागरिक गोंधळलेला असतो, अशा वेळी माहितीच्या शुद्धतेसाठी तांत्रिक उपायांची गरज अधिकच आहे.
परंतु अशा अ‍ॅप्सची व्यापक प्रभावकारकता टिकवण्यासाठी सतत डेटा अपडेट्स, स्थानिक भाषांमधील सुसंगती, आणि शासन व शिक्षण संस्थांचा पाठिंबा अत्यावश्यक ठरेल. एकूणच, या अ‍ॅपच्या निमित्ताने भारतात ‘फेक न्यूज’ विरोधात तांत्रिक लढा सुरू झाल्याचे संकेत मिळतात — आणि या लढ्याचे नेतृत्व अवघ्या १४ वर्षांच्या मुलीकडे आहे, हे नक्कीच आशादायक आहे.
अधिक बातम्यांसाठी MARATHAPRESS चे सध्याचे बाण
About The Author
